پرش به محتوا
خانه » آبخیزداری (راهکار نجات طبیعت)

آبخیزداری (راهکار نجات طبیعت)

آبخیزداری

در این مقاله از وبسایت پاورپوینت 20 شما عزیزان را با مفهوم آبخیزداری آشنا خواهیم کرد.

با عشق تقدیم به تمامی عزیزان راه علم و دانشجویان مهندسی طبیعت

علم آبخيزداري در اوايل قرن بيستم و عمدتا به دلايل زير پا به عرصه نهاد:

1-كسب دانش و آگاهي بيشتر در مورد چرخه هيدرولوژي و عملكرد آن.

2-افزايش جمعيت و فشار بر منابع طبيعي و اراضي و منابع آب.

3-افزايش بيش از حد مصرف آب و لزوم تامين منابع آبي بيشتر.

4-بروز مشكلات جديد و پيچيده تري همچون آلودگي منابع آب، وقوع سيلاب،افت منابع آب زيرزميني و … 

برای بیان تعریف آبخیزداری باید در ابتدا معنی حوضه آبخیز را بدانیم:(با ض نوشته می شود؛ واژه تصویر اشتباه است)

آبخیز معادل انگلیسی watershed می باشد.

حوضه آبخیزعرصه‌ای است که روان‌آب ناشی از بارش روی آن توسط آبراهه‌ها جمع‌آوری و به یک خروجی نظیر رودخانه، آب انباشت، تالاب، دریاچه و دریا هدایت می‌شود. به عبارتی دیگر حوضه آبخیز تمامی سطحی را در بر می‌گیرد که آب‌های سطحی در آن منطقه به سمت نقطه یا محل مشخصی جریان می‌یابد.

به بیان علمی تر، آبخیز، واحدی هیدرولوژیک است که به عنوان واحد فیزیکی, بیولوژیکی, سیاسی, اجتماعی و اقتصادی برای طراحی و مدیریت منابع طبیعی (آب, خاک, پوشش گیاهی) پذیرفته شده است.
به عبارت دیگر آبخیز منطقه ای توپوگرافی است که توسط یک سیستم رودخانه زهکشی میشود.

حوزه‌های آبخیز در سه بخش «بالا دست، میانی، و پایین دست» دسته‌بندی می‌شوند.

حوزه بالا دست: مناطق شیبدار و کوهستانی را شامل می‌شود.

حوزه میانی: شامل مناطق آبرُفتی با شیب کم و قابلیت نفوذ آب به سفره‌های آب زیرزمینی است.

حوزه پایین دست: شامل جلگه‌ها و دشت‌ها

بر اساس تقسیمات مرکز مطالعات منابع آب، عرصه حوضه‌های آبخیز کشور شامل شش ابرحوضه برابر با مساحت کل کشور است که هر یک از این حوضه‌ها خود به حوضه‌های کوچک و تا چندین رده نیز کوچک‌تر تقسیم می‌شوند.

آبخیزداری معادل واژه انگلیسی Watershed Management به معنای مدیریت آبخیز می باشد.

تعاریف زیادی برای آبخیزداری وجود دارد:

آبخيزداري يعني تغذيه سفره آب هاي زيرزميني و افزايش توليد محصول
آبخيزداري یعنی بهره گيري از دانش و تجربه در يافتن راه هاي پيشگيري و رويارويي با فرسايش خاك و سيلابهاي مخرب
آبخيزداري يعني حفظ و احياء آبخيزهاي بحراني
آبخيزداري يعني بهره برداري كامل از سرمايه گذاريهاي هنگفت مالي در منابع اقتصادي كشور
آبخيزداري يعني بهره برداري مناسب و درست از منابع طبيعي و كشاورزي حوزه هاي آبخيز
آبخيزداري يعني تقويت پوشش گياهي و كاهش زيان هاي سيل هاي ويرانگر

تعریف آبخیزداری بر اساس اطلاعات سازمان جنگل‌ها:

آبخیزداری علم و هنر برنامه‌ریزی مستمر و انجام اقدامات لازم برای مدیریت منابع حوضه‌های آبخیز اعم از طبیعی، کشاورزی، اقتصادی و انسانی بدون ایجاد اثرات منفی در منابع آب و خاک است؛ به عبارت دیگر آبخیزداری طراحی و مدیریت حوضه به منظور حفاظت و استفاده صحیح و پایدار از منابع طبیعی با توجه ویژه به منابع آب و خاک است.

(اهداف آبخيزداري):

تحت كنترل درآوردن عمليات كشاورزي ، دامپروري ، ساختمان سازي ، راهسازي ، قطع درختان و به طور كلي هرگونه عملي چه مفيد و چه مضر ، چه مثبت و چه منفي ، ارزيابي آنها و توجه به وضعيت آبخيز براساس خصوصيات زمين شناسي ، خاك شناسي ،  پوشش گياهي ، اقليم شناسي ، هيدرولوژي و ارائه رهنمودها و پيشنهادها جهت اجرا و مديريت صحيح در مورد همه عوامل طبيعي و زيستي هر اكوسيستم در واحدهاي طبيعي خاص و اعمال مديريت بر روي عواملي كه در توزيع آب و كيفيت هيدرولوژيكي تاثير دارند ، تا به صورت مطلوب وعلمي ، خاك حوضه آبخيز از فرسايش حفظ گردد.

اهمیت آبخیزداری در کنترل فرسایش خاک:

برای تشکیل هر ۲۵ میلی لیتر خاک چیزی حدود ۳۰۰ سال زمان لازم است

وقتی بشنویم که رودخانه زرد چین سالانه ۱۷۵۰ تن خاک حمل می کند، وقتی می شنویم رودخانه سفید رود در هر دقیقه ۶۰تن خاک و رسوب در پشت سد سفیدرود جمع می کند وگنجایش سد سفید رود از 1/8 میلیارد متر مکعب به ۹۰۰ میلیون متر مکعب رسیده است، به اهمیت کار آبخیزداری بیشتر پی می بریم  و این جز لطمه به عرصه  سد سازی و عرصه اقتصادی کشور نمی تواند باشد .آبخیز داری با کنترل فرسایش در حوضه های آبخیز از این معضلات پیشگیری می کند.

یک پروژه ساده آبخیزداری از چند مطالعه مستقل تشکیل شده است که هر کدام کارشناس مربوط به خودش را می خواهد:
۱) مطالعه فیریوگرافی: بررسی خصوصیات ظاهری آبخیز
۲) مطالعه هواشناسی: بررسی اقلیم منطقه
۳) مطالعه هیدرولوژی: بررسی آبهای موجود در منطقه
۴) مطالعه خاک شناسی: مطالعه انواع خاکهای موجود در منطقه وپتانسیل های آن
۵) مطالعه زمین شناسی: بررسی جنس و نوع سازندها و برخی عوامل مورفولوژیکی و قدمت سازندها وعوامل تشکیل آنها.
۶) مطالعه فرسایش و رسوب: بررسی انواع فرسایش در حوضه و فرسایش پذیری وپتانسیل رسوبگذاری رودخانه
۷) مطالعه پوشش گیاهی: تیپهای مختلف گیاهی منطقه  و برنامه چرا و شدت چرا را تعیین می کند و درصد وجود کلاسهای مختلف را در حوضه مشخص می کند.
۸) مطالعه اقتصادی: بررسی شاخص های اقتصادی و ارزیابی اقتصادی طرح
۹) مطالعه کشاورزی واجتماعی: به بررسی عوامل کشاورزی و اجتماعی آبخیز نشینان می پردازد,شاخصهایی از قبیل: جمعیت, تعداد خانوار, چگونگی کسب درآمد, تعداد دام,انواع محصولات کشاورزی منطقه و… در این مطالعه بررسی می شود.

۱۰) عملیات بیولوژیک: به ارائه طرح های کاشت نهال, بذر کاری و… برای حفظ عرصه طبیعی آبخیز(از نظر پوشش گیاهی) وبهبود وضعیت آن , وتثبیت بیولوژیک خاک از طریق پوشش گیاهی می پردازد.
۱۱) عملیات مکانیکی: ارائه طرح هایی از قبیل احداث بندهای خاکی, گابیون, خشکه چین وعملیات ذخیره نزولات آسمانی از طریق احداث فارو, تراس وبانکت بندی در این مجموعه می باشد.
۱۲) تلفیق: به تعبیری عصاره مطالعات فوق می باشد که طرحی جامع وکلی ارائه میدهد وتعیین واحدهای کاری همگن از بخش های تلفیق به حساب می آید که در آن نقشه های تهیه شده از هر گزارش روی هم قرار می گیرد و پلیگون های حاصل به عنوان واحدکاری معرفی می شوند.

انواع عمليات آبخيزداري:

بندهاي چپري:

اين بند ها توسط چوب ، سرشاخه درختان و يا پايه هاي فلزي و تور سيمي جهت کنترل فرسايش و رسوب در آبراهه هاي کوچک ساخته مي شود.

بند هاي خشکه چين

اين بند ها توسط سنگ در آبراهه هاي کوچک جهت کنترل سيل وفرسايش و رسوب ساخته مي شود.

بندهاي گابيوني

اين بند ها در آبراهه هاي بزرگتر در جهت کنترل فرسايش و رسوب و کنترل و مهار سيلاب ساخته مي شود .

مصالح مورد استفاده سنگ و توري گابيوني مي باشد. 

بند هاي خاکي

بند هاي خاکي جهت کنترل هرز آبها و تغذيه مصنوعي در آبراهه ها ساخته مي شوند. در آبراهه هاي فصلي عموماً بندهاي خاکي غيرتراکمي با ارتفاع مفيد 3-5 متر و در آبراهه هاي بزرگتر بندهاي خاکي تراکمي با ارتفاع مورد نياز احداث مي شود.

بندهاي سنگ و سيمان

اين بند ها جهت انحراف آب ، کنترل هرز آبها ، کنترل سيل و فرسايش و رسوب در انواع آبراهه ها ساخته مي شوند .

مصالح مورد استفاده شامل سنگ و سيمان مي باشد.

بانکت بندي

عمليات بانکت بندي در اراضي شيب دار که داراي عمق کافي خاک باشند، جهت کنترل فرسايش و هرز آب اجرا مي شوند . شيارهاي بانکت بر روي خطوط تراز با فاصله و عمق مناسب احداث مي شوند.

تراس بندي

يعني سکوبندي و پله پله کردن اراضي شيبدار ، که براي جلوگيري از فرسايش خاک و سهولت در امر زراعت و آبياري انجام مي شود .

احداث ديواره حائل حاشيه رودخانه ها

اين عمليات به منظور حفاظت از اراضي حاشيه رودخانه و کنترل  فرسايش و رسوب انجام مي شود و شامل عمليات خاکي و سنگي مي باشد ( تورگابيون ، خشکه چين ، سنگ و سيمان و …) .

علوفه کاري

اين عمليات به منظور افزايش توليد علوفه درانواع اراضي آبي ، ديم و توسط انواع گونه هاي علوفه اي زراعي و مرتعي انجام مي شود .

نهالکاري

اين عمليات به منظور کنترل فرسايش و تثبيت انواع سازه هاي احداثي در حوزه هاي آبخيز توسط انواع گونه ها بخصوص گونه هاي مثمر انجام مي شود . از اهداف ديگر اين پروژه افزايش درآمد و اشتغال زائي مي باشد .

کاشت گونه هاي درختي به دو صورت بذرکاري و نهالکاري انجام خواهد شد .

پخش سيلاب

اين پروژه عموماً در قالب عمليات خاکي جهت استفاده از هرز آبهاي فصلي تغذيه سفره هاي آب زيرزميني انجام مي شود . از اهداف ديگر آن جلوگيري از خسارت ناشي از سيل و تقويت پوشش گياهي مي باشد.

موکاري

اين پروژه جهت حفظ و ذخيره نزولات ، کنترل فرسايش ، افزايش درآمد و اشتغال زائي در سطح حوزه هاي آبخيز و در مناطق مستعد انجام مي شود . حفر کانال با ابعاد مناسب ، کاشت قلمه مو و حفظ و نگهداري از مراحل اجراي اين پروژه مي باشد .

عمليات احياء و اصلاح مراتع

اين عمليات به منظور تقويت پوشش گياهي و افزايش علوفه مراتع، کنترل فرسايش و رسوب در سطح اراضي مرتعي انجام مي شود. حفاظت و قرق، بذرکاري، بذر پاشي، کپه کاري و بوته کاري از روشهاي مختلف اجراي اين پروژه هستند.

علل و عوامل موفقیت آبخیزداری

مخاطب محوری، مشارکت پذیری و اصل قرار دادن خواست و معیشت مردم و بهره‌برداران و ذی‌نفعان

سیستم اداری نهادینه شده فنی، جوان و عاری از بروکراسی دست و پاگیر ادارات و سازمان های سنتی

تاکید بر حرکت پائین به بالا و مشارکتی و تضعیف اقدامات شکلی و ظاهر سازی و توانمندسازی و همراهی بهره برداران و ذی‌نفعان

اجرای طرح ها و اولویت ها به صورت متناسب با فرهنگ بومی و طبیعت و قابلیت محلی و تلفیق با علوم جدید

5. عدم تحمیل هزینه های گزاف و اجرای آن در زمان بسیار کم به کمک مردم و متقاضیان

استفاده از کلیه ظرفیت های به وجود آمده در جهادسازندگی برای ارتباط با مردم محلی و بهره برداران

تاکید بر مطالعه و تحقیق متناسب با شرایط طرح ها و پروژه ها و نظارت و ارزشیابی و انتقال دانش محلی و منطقه ای و بین المللی

انگیزه مندی کارشناسان و کارکنان به دلیل فرهنگ جهادی و حرکت بسیجی

 همراه بودن فعالیت های آبخیزداری در راستای منافع مردم و بهره برداران و اعتماد متقابل

اتخاذ رویکردهای اجتهادی، نوگرایی و دینامیک و پویا در آبخیزداری و کنار گذاشتن روشهای منسوخ و تاریخ گذشته و ناکارآمد

علل و عوامل عدم موفقیت در توسعه آبخیزداری

نهادینه نشدن روش ها و برنامه ها و وجوه موفقیت آبخیزداری در بدنه مدیریت و برنامه ریزی کشور

فقدان قوانین و ضوابط و دستورالعمل های منسجم و مدون

عدم توجه کافی به توانمندسازی جوامع محلی و ایجاد تشکل های مردمی بهره برداران و بخش غیر دولتی

عدم توجه کافی به تبلیغ و ترویج و فرهنگ سازی سیستماتیک آبخیزداری

مقاومت دستگاههای سنتی در مقابل فعالیت های دینامیک و پویای آبخیزداری

 عدم توفیق در هماهنگ کردن فعالیت های فرابخشی

 فقدان جایگاه مناسب تشکیلاتی

عدم تناسب اعتبارات با وسعت و گستردگی کار و عدم توجه جدی دولت به بخش آبخیزداری، کشاورزی و منابع طبیعی بطور عام

ایران کشوری است که عموما تحت تاثیر رخدادهای حدی اقلیمی است که حد بالای آن سیلاب و حد ‌پایین آن خشکسالی است و خشکسالی و سیل هایی که در سال های اخیر درکشور رخ داد، بیانگر این شرایط حدی است. فعالیت‌های آبخیزداری جزو راهکارهای موثر و زیربنایی در زمینه ‌پیشگیری از ‌پیامدها و خسارات ناشی از مخاطرات طبیعی است چراکه می‌توان از طریق آن در دوران ترسالی بارش‌های مازاد را ذخیره کرد و در زمان حاکمیت خشکسالی با هدایت بهینه و بهره‌وری از حداقل بارش‌ تبعات خشکسالی را به حداقل رساند.

فرونشست زمین نیز یکی دیگر از ‌پدیده‌ها و چالش‌هایی است که بسیاری از دشت‌های کشور را درگیر کرده و یکی از راه‌های مقابله با این ‌پدیده که عمدتا براثر برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی و کاهش این منابع آبی رخ می‌دهد نیز اجرای عملیات آبخیزداری است.  با اجرای عملیات آبخیزداری و عملیات ‌پخش سیلاب در شرایط ‌پرآبی می‌توان سفره‌های آب زیرزمینی را تغذیه کرد تا این منابع آبی در شرایط خشکسالی نیز از حد مطلوبی آب برخوردار باشند.

از طرفی دیگر ایران دارای اقلیم خشک و نیمه خشک است که متوسط بارندگی در آن کمتر از یک سوم متوسط بارش جهانی است بنابراین ضرورت دارد به عملیات آبخیزداری به‌عنوان راهکاری برای حفظ و مدیریت منابع آب و خاک در کشور توجه بیشتری شود.

با توجه به دستاوردها و آثار فراوان آبخیزداری در توسعه و آبادانی کشور، آبخیزداری در حال حاضر سخت ترین دوران حیات خود را سپری می کند و ضرورت دارد که همین امروز اقدامی شایسته برای حمایت از این بخش صورت گیرد، چون فردا خیلی دیر خواهد بود. چنین شرایطی، اقدام انقلابی و شجاعانه در به وجود آوردن تحول در سیستم آبخیزداری و منابع طبیعی  به کمک مجموعه جهادی آبخیزداری کشور، تنها راه چاره است.


آبخیزداری الهی ترین نگاه به طبیعت است وآبخیزدار را میتوان پزشک طبیعت نامید. یک آبخیزدار خوب با بررسی دقیق ومطالعه علمی حوضه آبخیز, به تعبیری دردهای یک حوضه را شناخته, ودرجهت درمان آن برنامه ریزی می کند.آبخیزداری با نگاهی خدا گونه عرصه طبیعت را برای زیست و بهره برداری انسان مهیا میکند.شاید این تعابیر کمی اغراق آمیز به نظر برسد, اما میشود تمام علوم را هدیه ای از جانب خدا برای حکومت بر کره خاک دانست.

منابع تهیه مقاله: